Od filologa do przemysłowca

Zdjęcie: fot. Muzeum Narodowe w Krakowie

Urodził się 6 stycznia 1813 roku w Ławkach koło Trzemeszna w rodzinie Michała i Józefy z Palkowskich, miał pięcioro rodzeństwa. Jego ojciec był dzierżawcą majątku. Hipolit pierwsze nauki pobierał prawdopodobnie w domu, a w 1827 roku rozpoczął edukację w szkole w Trzemesznie.

Zdany był jednak głównie na siebie, w dzieciństwie stracił matkę, a ojciec nie radził sobie w gospodarstwie i zbankrutował. Od 1830 roku Hipolit uczęszczał do Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu.

W szkole należał do najlepszych uczniów, tu także zaprzyjaźnił się na całe życie z Marcelim Mottym, bratem swojej przyszłej żony.

Sklep w Bazarze

W 1835 roku rozpoczął studia z filologii klasycznej na wydziale filozofii Uniwersytetu Berlińskiego. Po zdaniu egzaminu doktorskiego (w 1840 roku), wrócił do stolicy Wielkopolski i objął posadę nauczyciela w Gimnazjum św. Marii Magdaleny. niedługo później ożenił się z Walentyną Motty, ze związku z którą na świat przyszło czworo dzieci (Stefan, Stanisław, Karolina i Zofia). Oprócz pracy w szkole Cegielski prowadził działalność naukową, m.in. napisał rozprawy opublikowane na łamach „Orędownika Naukowego” i książkę „Nauka poezji”.

W marcu 1846 roku został zawieszony w pracy, po tym jak nie zgodził się wykonać rewizji mieszkań uczniów w celu znalezienia broni. Mimo wniesionego odwołania zwolniono go ze szkoły. Z pomocą finansową Józefa Łukaszewicza i Jana Suchorzewskiego otworzył w Bazarze sklep z artykułami żelaznymi.

W 1848 roku założył „Gazetę Polską”, wydawaną do 1850 roku. W kilka lat po otwarciu sklepu dorobił się także warsztatu naprawy maszyn rolniczych (przy ul. Woźnej), a w 1855 roku zakupił grunt przy ulicy Koziej z przeznaczaniem pod budowę fabryki. W kolejnych latach (1856, 1858) nabył również sąsiednie parcele. Zakład Hipolita, jak pisał Marek Rezler, początkowo zatrudniał 30 robotników, a z czasem około 70–80 i wytwarzał ponad 100 typów maszyn i narzędzi rolniczych, głównie pługi. 1 stycznia 1859 roku ukazał się pierwszy numer „Dziennika Poznańskiego”, pisma założonego przez Cegielskiego. W tym samym roku ruszyła też nowa fabryka przy ulicy Strzeleckiej, gdyż możliwości rozbudowy dotychczasowej się skończyły, w jej miejscu zbudował swoją willę.

Cegielski Spółka Akcyjna

Intensywna działalność przemysłowca odbiła się na jego zdrowiu. Coraz częściej chorował, gnębiły go różne przypadłości. Zmarł rankiem 30 listopada 1868 roku w Poznaniu. „Jeden z najznakomitszych obywateli naszych […], zakończył dziś rano [… ] żywot doczesny, pełen mozołów i znamienitych zasług […]. Ubytek zgasłego dziś Hipolita Cegielskiego najdotkliwszą jest stratą, jaką Księstwo nasze po zgonie Karola Marcinkowskiego i Gustawa Potworowskiego poniosło” – pisano na pierwszej stronie „Dziennika Poznańskiego”.

Cegielski został pochowany na nieistniejącym już cmentarzu świętomarcińskim (przy dzisiejszej ul. Towarowej), a jego pogrzeb stał się prawdziwą manifestacją narodową. Po śmierci firmą kierował tymczasowo Władysław Bentkowski, po czym w 1880 roku rządy przejął Stefan Cegielski, który przekształcił ją w towarzystwo akcyjne (H. Cegielski Towarzystwo Akcyjne w Poznaniu).

Na początku drugiej dekady XX wieku przeniósł działalność do nowego zakładu przy ulicy Głównej, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaczął nabywać poniemieckie fabryki na Wildzie. Od 1921 roku na czele firmy stanął Wacław Fachinetti. Sześć lat później przekształcona została w H. Cegielski Spółkę Akcyjną w Poznaniu. Zakłady Cegielskiego były prawdziwym potentatem w produkcji maszyn rolniczych, parowozów, wagonów, a z czasem także uzbrojenia, zatrudniały kilka tysięcy pracowników. W czasie II wojny światowej zostały przejęte przez Niemców (Deutsche Waffen und Munitionsfabriken), a po jej zakończeniu przeszły pod Tymczasowy Zarząd Państwowy, a następnie je upaństwowiono. Od 1949 do 1956 roku firma działała pod nazwą Zakłady Przemysłu Metalowego im. Józefa Stalina w Poznaniu.

Przywrócenie pamięci

W okresie PRL-u przez wiele lat postać Cegielskiego była zapomniana. Wskrzeszona została dopiero w serialu telewizyjnym „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy” (1979–1981) w reżyserii Jerzego Sztwiertni, w którym w poznańskiego fabrykanta wcielił się Andrzej Seweryn. W 1981 roku, w 135. rocznicę założenia firmy przez Hipolita Cegielskiego odsłonięto dwie tablice pamiątkowe. Jedną na budynku poznańskiego Bazaru, drugą w Ławkach w pobliżu jego domu rodzinnego.

Rok później w zakładach HCP stanęło popiersie założyciela. W 2009 roku na placu Wiosny Ludów w Poznaniu postawiono pomnik Cegielskiego. Popiersia poświęcone poznańskiemu przemysłowcowi znajdują się w Trzemesznie, w biurowcu „Delta” w Poznaniu oraz w Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.

Imieniem Hipolita Cegielskiego nazwano ulice m.in. w Poznaniu, Murowanej Goślinie, Luboniu i Pobiedziskich, a także osiedle w Swarzędzu i skwer w Trzemesznie. Z okazji 200. rocznicy jego urodzin Sejm Rzeczypospolitej Polskiej i Samorząd Województwa Wielkopolskiego ogłosiły 2013 rok rokiem Hipolita Cegielskiego, a Narodowy Bank Polski wyemitował monety: dwuzłotową, dziesięciozłotową (srebrną) oraz dwustuzłotową (złotą).

W czasie II wojny światowej Niemcy rozpoczęli likwidację grobów na nekropolii przy ulicy Towarowej. Zniszczona została również mogiła Cegielskich. Mimo wielu poszukiwań do dziś nie udało się odnaleźć szczątków Hipolita. W 1985 roku na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan postawiono symboliczny grób fabrykanta z obeliskiem wzorowanym na tym z cmentarza świętomarcińskiego.

Bibliografia:

Marek Rezler, „Hipolit Cegielski 1813–1868”, Wydawnictwo WBP, Poznań 2000

„Dziennik Poznański”, nr 277, 01.12.1868; nr 279, 03.12.1868; nr 281, 05.12.1868

Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 grudnia 2012 r. w sprawie uczczenia 200. rocznicy urodzin Hipolita Cegielskiego (M.P. z 2013 r. poz. 7)

Uchwała nr XXVII/484/12 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 29 października 2012 r. o przyjęciu przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego apelu w sprawie ogłoszenia roku 2013 rokiem Hipolita Cegielskiego.